Mapa - Witebsk (Vitebsk)

Witebsk (biał. Віцебск, Wiciebsk; ros. Витебск, Witiebsk) – miasto położone w północno-wschodniej części Białorusi, nad rzeką Dźwiną. Liczy 364,8 tys. mieszkańców (2020). Witebsk jest trzecim pod względem liczby ludności miastem białoruskim.

Miasto należało do Wielkiego Księstwa Litewskiego oraz do I Rzeczypospolitej. Do I rozbioru było miastem królewskim i stolicą powiatu witebskiego oraz województwa witebskiego. Miejsce obrad sejmików ziemskich województwa witebskiego od XVI wieku do pierwszej połowy XVIII wieku. Stanowił ważną twierdzę Bramy Smoleńskiej.

Witebsk wzmiankowany był po raz pierwszy w 1021, przez długi czas pozostawał ośrodkiem handlowym przy szlaku znad Morza Bałtyckiego do Konstantynopola. Od końca X wieku wchodził w skład Księstwa połockiego. W II poł. XII wieku w wyniku podziałów dynastycznych powstało Księstwo witebskie jako uposażenie księcia Dawida Rościsławicza. Prawdopodobnie już w połowie XIII w. znalazło się przejściowo we władaniu książąt litewskich. W 1320 włączony został do Wielkiego Księstwa Litewskiego, gdy zmarł ostatni książę Jarosław Wasilkowicz, którego córka Maria została wydana za wielkiego księcia litewskiego Olgierda. Księstwo stało się dla Olgierda, po śmierci Giedymina, oparciem w walce z braćmi o władzę nad Wielkim Księstwem Litewskim. Po odniesionym wspólnie z Kiejstutem zwycięstwie, Olgierd zlikwidował w latach 40. XIV w. Księstwo Witebskie i włączył je do Litwy i od tej pory ziemia witebska zarządzana była przy pomocy namiestników książęcych. W 1494 roku król Aleksander Jagiellończyk nadał tamtejszej farze przywilej nadający dziesięcinę.

Król Aleksander w 1503 roku uczynił Witebsk stolicą województwa oraz nadał miastu swobodę wyznania i prawo wyboru wojewody „wedle starego obyczaju, kogo Witebszczanie zapragną”. W 1563 r. został przejściowo zajęty przez Moskwę. Od 1569 na mocy unii lubelskiej wraz z Wielkim Księstwem Litewskim część składowa Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Za panowania króla Stefana Batorego rozbudowano zamek. Witebsk w tym czasie został miejscem sejmików i sądów ziemskich. W 1597 Witebsk otrzymał od króla Zygmunta III Wazy prawa miejskie i herb z chustą św. Weroniki przedstawiający twarz Chrystusa na błękitnym polu z czerwonym mieczem. W 1602 roku mieszczanie obronili miasto z zamkiem i pojmali atakujących kozaków Dubiny. W 1605 roku 500 mieszczan walczyło w Inflantach pod Felinem za co ich dowódca został przez sejm za odwagę i męstwo nagrodzony w 1607 r. szlachectwem, herbem Farensbach i nazwiskiem Feliński. W 1614 roku wielki pożar spustoszył miasto i drewnianą farę.

W 1623 prawosławni mieszkańcy zamordowali unickiego arcybiskupa połockiego Jozafata Kuncewicza, znanego z bezkompromisowego szerzenia unii na terenie swojej diecezji. Sąd królewski pod przewodnictwem Lwa Sapiehy skazał za ten czyn dziewiętnastu z nich na śmierć. Miasto straciło także wszystkie przywileje, zburzono jego ratusz, zaś funkcjonujące w nim jeszcze cerkwie prawosławne zamieniono na unickie.

Podczas wojny z Rosją w latach 1654–1667 miasto znajdowało się pod okupacją moskiewską zakończoną Rozejmem andruszowskim. W 1708 r. miasto zostało spalone przez 500 Kozaków i Kałmuków pod dowództwem kapitana Sołowjewa podczas wojny północnej. 3 maja 1733 roku pożar zniszczył miasto. Po I rozbiorze włączony został do Rosji, a miasto włączono do nowo powstałej archidiecezji mohylewskiej. Od 1796 roku był stolicą guberni.

W 1812 pod Witebskiem wojska rosyjskie stoczyły bitwę z wojskami Napoleona I. W 1832 po powstaniu listopadowym usunięto z miasta bernardynów. 20 kwietnia (3 maja) 1917 roku po raz pierwszy mieszkańcy miasta zorganizowali obchody rocznicy przyjęcia Konstytucji 3 maja.

W latach 1924–1991 Witebsk znajdował się w Białoruskiej SRR. W okresie wielkiego terroru NKWD zamordowało ponad 10 tysięcy mieszkańców miasta. Masowe groby znaleziono w piwnicach Soboru Zaśnięcia NMP w Witebsku oraz w pobliżu wsi Chajsy, Łużasna i Palai. Wśród zamordowanych byli między innymi artyści: malarz Jafim Minin, bracia malarz Krzysztof Darkiewicz i historyk sztuki Piotr Darkiewicz, skazani pod bezpodstawnym zarzutem działania w Polskiej Organizacji Wojskowej i rozstrzelani 4 listopada 1937 r. (zobacz operacja polska NKWD). Podczas II wojny światowej, w latach 1941–1944 okupowany przez wojska niemieckie, był rejonem zaciętych walk radziecko-niemieckich i został niemal całkowicie zniszczony, a miejscowi Żydzi wymordowani.

W latach 1988 i 1990 w Witebsku odbywał się Festiwal Piosenki Polskiej, jako przeciwwaga dla Festiwalu Piosenki Radzieckiej w Zielonej Górze. Został on następnie zamieniony na odbywający się dorocznie od 1992 Festiwal „Słowiański Bazar” na którym występują głównie wykonawcy z byłego ZSRR, ale także debiutanci z innych krajów. W 1994 roku w Witebsku po raz pierwszy występowała za granicą Anna Maria Jopek.